Je kunt toosten door het glas te klappen en woorden zoals gezondheid, proost, schol, santé, tsjoch of iets dergelijks te gebruiken. Maar wist je dat je met die beslissing verraadt waar je vandaan komt?
Een nieuw jaar, een verjaardag, een nieuwe baan, een nieuw huis… Bij elke feestgelegenheid laten we het glas vallen, luisteren we naar alles wat nieuw is en wensen we elkaar het allerbeste toe. De vaste uitroep die hierbij hoort, wordt een heildronk genoemd. De meesten van ons hebben er minstens één in hun repertoire, soms zelfs twee of zelfs drie. In het gehele taalgebied circuleren er echter wel wat meer.
In het januarinummer van Onze Taal (2021) heb ik dit al in een beknopt artikel met een kaart toegelicht.
Hieronder geef ik meer informatie over de oorsprong van de traditie van het toosten, de uitdrukkingen zelf en de heildronken die dit niet tot de standaard hebben gebracht.
Waarom is dat?
Het is onduidelijk hoe oud de traditie is om het glas te heffen en te klinken. Evenals de reden waarom we dat eigenlijk doen. In Wikipedia worden verschillende genoemd:
Controleer op giftige stoffen. In de middeleeuwen gaven de onderhandelaars tijdens de vredesbesprekingen hun gelijk. Zo kwam er iets van de drank uit die bekers in de andere. Op die manier zou de kans om iemand anders met die drankjes te vergiftigen aanzienlijk verminderd zijn. Deze verklaring is alleen niet zeer waarschijnlijk. Om dit effect te realiseren, zouden alle bekers constant tot de rand gevuld moeten zijn, waardoor er bij elke tik veel gemorste drank verloren gaat. Dat was dus niet erg praktisch.
De geluiden van glazen die elkaar raken, laten zien of ze van kristal zijn. Op die manier zouden welgestelde mensen hun welvaart laten zien.
Je ervaart, ruikt en voelt de drank, evenals het glas. Dat zijn vier van de vijf soorten zintuigen. Om nummer vijf, het gehoor, te laten genieten, zeggen we iets en laten we de glazen horen.
In het verleden drinkten de mensen uit een gezamenlijke beker, die ze aan elkaar overhandigden. Dit leidde tot een gevoel van saamhorigheid. Toen iedereen uit zijn eigen beker begon te drinken, werd de eenheid en het groepsgevoel bevorderd door de glazen voor het drinken dicht bij elkaar te plaatsen en tegen elkaar te tikken.
Maar dat is voldoende over de oorsprong van de gewoonte. We onderzoeken kort wat we precies bedoelen wanneer we dat glas heffen of laten klinken.
Proost en welzijn.
In Nederland is prosit, ook wel proost genoemd, de meest gebruikelijke toost, gevolgd door gezondheid. In de praktijk worden die twee vaak tegelijkertijd uitgesproken: de één zegt “proost”, de ander antwoordt met “gezondheid”, vaak gevolgd door… de gevierde, het nieuwe jaar of wat er nog komt.
Proost, of prosit, is een directe vertaling van het Latijn. Het betreft een voorwaardelijke variant van het werkwoord prodesse, wat ’tot voordeel zijn’ betekent. Prosit verwijst letterlijk naar ‘dat het ten goede komt’ of ‘het zij tot uw voordeel’. Dit lijkt op de huidige Duitse wens voor welzijn, Zum Wohl. Het woord “proost” of “prosit” alleen al roept een wens op voor een prachtige, positieve toekomst. Het Groningse prut heeft hier waarschijnlijk ook een verband mee. Het is niet op de kaart weergegeven, omdat deze is gebaseerd op de antwoorden op mini-onderzoekje 8 uit 2017, waarin het onderwerp nauwelijks werd genoemd. Vind je dat niet terecht? Je hebt helemaal gelijk. Daarom heb ik die vragenlijst opnieuw gepubliceerd. Onderaan dit artikel staat de directe link.
Santé
Hoewel je in Vlaanderen soms proost hoort, is dat niet de meest gebruikelijke heildronk. Vaak gebruiken mensen de term santé of schol, soms beide. Hoewel de twee heildronken in heel Vlaanderen voorkomen, is santé populairder in het westen en schol populairder in het oosten. In het hart van de regio, rondom Antwerpen en Brussel, ontmoeten ze elkaar.
De betekenis van santé is duidelijk: het is het Franse woord dat gezondheid betekent. De oorsprong is direct evident: het is overgenomen van de zuiderburen, vermoedelijk in de periode waarin de hoge, Franstalige heren en dames hun kristallen glazen lieten horen. Wie zorg en gezondheid op elkaar laat volgen, zegt eigenlijk twee keer hetzelfde.
Schol
De oorsprong van schol is minder duidelijk. De betekenis is duidelijk: het woord is gerelateerd aan de Noorse heildronk skål, wat “schaal” betekent. Het is nog mysterieuzer waarom de Noren elkaar een schaal toewensen en hoe het mogelijk is dat die heildronk over Nederland is verspreid en zich in Vlaams-Brabant, Antwerpen en Belgisch-Limburg heeft verspreid.
Laten we starten met de oorsprong van het woord. Recentelijk vroeg ik op de Facebookgroep VRT Taal naar de oorsprong van het woord ‘schol’ in Vlaanderen, maar ik ontving niet alleen reacties van de’schol’-zeggers. In Facebookgroepen deelden enkele mensen onafhankelijk van elkaar mee dat ze ook op de hoogte waren van de oorsprong ervan. Het woord zou gerelateerd zijn aan het Engelse skull (schedel) en zou het restant zijn van een zeer bloeddorstige gewoonte van de Vikingen. Ze zouden hun overwinningen hebben gevierd door te drinken uit de schedels van hun tegenstanders, die ze uiteraard eerst hadden onthoofd. Het is een zeer stevig verhaal, maar het is niet zeer waarschijnlijk.
Een schedel is in eerste instantie niet geschikt om uit te drinken, omdat ze niet waterdicht is. Maar nog belangrijker is dat er geen enkel bewijs is dat Vikingen ooit uit mensenschedels hebben gedronken. Noorse historici die de geschiedenis van de Vikingen bestudeerden, hebben dit verhaal al geruime tijd betwist, samen met tal van andere misverstanden over de vermeende woeste barbaren van de Vikingen. Zeker, het waren geen engelen. Toch leefden ze in een zware periode en waren ze zelf niet veel wilder en bloeddorstiger dan hun medemens.
Waar komt het woord precies vandaan? Heel gebruikelijk: afgeleid van het Noorse woord skål, wat’schaal’ inhoudt. De Noormannen, oftewel de Vikingen, dronken simpelweg uit bekers of kommen. Kommen of diepe schalen. Het is waarschijnlijk dat de heildronk skål is ontstaan uit het verzoek om de gemeenschappelijke skål, de schaal of kom voor eten of drinken, door te geven. Minder indrukwekkend, maar wel haalbaarder.
Waar komt dat verhaal over de schedels eigenlijk vandaan? Het World Tree Project, een Noors project dat op Wikipedia-achtige wijze de geschiedenis van de Vikingen belicht, stelt dat er een vertaalfout uit de zeventiende eeuw aan de orde is. In 1651 vertaalde een bepaalde Ole Worm een nummer uit Oekraïne in het Latijn. In een van de zinnen werd verwezen naar Vikingen die bier schonken uit de ‘gebogen takken van schedels’. Dit verwijst naar de hoorns van runderen. Dat is niet verwonderlijk, aangezien Vikingen naast bekers en kommen ook drinkhoorns gebruikten om hun drank te consumeren. Ole Worm interpreteert deze zin op een andere manier: ‘de helden hoopten te drinken uit de schedels van de mensen die ze hadden omgebracht’. Misverstanden die een goed verhaal creëren, blijven tot op de dag van vandaag bestaan.
Het blijft een raadsel dat schol door Nederland is gesprongen. Dat is niet helemaal juist. In Nederland wordt soms skol gebruikt, maar ook sk. Het betreft hier alleen een vrij recente import, die na 1960 dateert. Het internationale biermerk Skol, dat afkomstig is van het Skandinavische woord ‘proost’, heeft destijds kort op de Nederlandse markt gestaan. Het merk had weinig succes, maar dankzij de reclame is de toost in Nederland iets bekender geworden.
Chin chin, lechaim, cheers, tsjoch.
In de stad Antwerpen, het westen van de provincie Antwerpen, een gedeelte van Oost-Vlaanderen en verder naar het zuiden, tot in Brussel, wordt chin of chin chin ook wel gebruikt, of iets dergelijks. De meer creatieve mensen creëren er zelfs een tsjingelingeling van. Dat lijkt op het nabootsen van klanken. In feite is dit afkomstig uit de Chinees-Engels pidgintaal, een vereenvoudigde mengtaal die zich richt op het Engels, maar een aanzienlijke invloed uit het Chinees heeft, die voornamelijk in specifieke gebieden van China werd gesproken. Het is niet verwonderlijk dat dergelijke invloeden via de havenstad Antwerpen in Vlaanderen binnenkomen.
Lechaim of l’chaim vertelt een compleet ander verhaal. Het is een Hebreeuwse heildronk die ‘op het leven’ verwijst. Deze toost is niet op de kaart te vinden, omdat er slechts een paar meldingen van zijn. Ze is bekend in Amsterdam en de omliggende gebieden, een gebied waar een aanzienlijke Joodse gemeenschap een aanzienlijke invloed uitoefent op het Nederlands door het Hebreeuws en Jiddisch. Deze heildronk is ook daarbuiten gebruikelijk in gebieden met een invloedrijke Joodse gemeenschap. In Amsterdam is er bovendien een verbastering van l’chaim, genaamd Daar ga je!
Sommige mensen zeggen, naast de eerder genoemde heildronken, ook graag cheers wanneer ze het glas heffen. Dat is eveneens een Engelse invloed, mogelijk zelfs afkomstig van de populaire televisieserie met dezelfde naam uit de jaren tachtig. In het Engels heeft het woord al een rijke geschiedenis. Het is afgeleid van cheer, wat oorspronkelijk ‘gezicht’ en ‘gelaatsuitdrukking’ betekent. Die betekenis veranderde van ‘humeur zichtbaar in de gelaatsexpressie’ naar ‘iets dat bijdraagt aan een goed humeur’. Vanaf de 18e eeuw fungeerde het ook als een stimulerende uitroep, en vanaf dat moment is de overgang naar het meervoud en een heildronk minder aanzienlijk.
Daarnaast is er de Friese toost tsjoch, die niet op de kaart staat omdat er slechts enkele meldingen van zijn geweest. Hierdoor is het waarschijnlijk dat het daadwerkelijk Fries is en niet Nederlands. De vorm is echter boeiend genoeg om de ware betekenis en de oorsprong ervan te onderzoeken. Omdat mijn kennis van het Fries zeer beperkt is, heb ik de vraag via Twitter aan de Friezen die Twitteren gestuurd. Anne Popkema gaf het antwoord:
Het woord tsjoch verwijst naar het verouderde werkwoord tsjen, dat ’trekken’ betekent (familie van het Nederlandse woord ’tijgen’), en is vermoedelijk na de Tweede Wereldoorlog door studenten in het dagelijkse taalgebruik terechtgekomen. De tekst “Frysk bloed tsjoch op!” (‘Fries bloed, kom in actie!) is te vinden in het Friese volkslied “De Alde Friezen”. Tsjoch! staat letterlijk voor ‘Trek (het glas)!’.
Oh ja, zou je tsjoch graag op de kaart willen zien verschijnen? Dat is mogelijk. Aan het einde van dit artikel staat de link naar de vragenlijst die de basis vormt voor deze kaart. Wanneer ik nog voldoende meldingen van tsjoch (of een andere toost) ontvang, maak ik de kaart opnieuw en neem ik deze mee.
Samenvatting
Wanneer je in de Lage Landen een bezoek brengt, zijn er tal van mogelijkheden. Met gezondheid kun je overal komen, maar bij de meeste andere heildronken is het impliciet duidelijk uit welk land en soms zelfs welke regio je afkomstig bent. Heildronken hebben een zeer internationale oorsprong: ze zijn niet alleen afkomstig uit het Engels en het Frans, maar ook uit het Noors, het Hebreeuws en zelfs uit de Chinees-Engelse pidgintaal. De betekenis is doorgaans onduidelijk en positief: op het leven, op voordelen, op een stimulans, enzovoort.
Een term zoals schol, ‘schaal’, of tsjoch, ‘trek’, toont aan dat de letterlijke betekenis in werkelijkheid niet veel betekenis heeft. Het draait namelijk om het volledige ritueel: samen zijn, het glas heffen en als groep elkaar veel geluk wensen.
Is jouw heildronk niet vermeld op de kaart? En je bent er helemaal zeker van dat dit in jouw hele omgeving zeer gebruikelijk is? Klik hier, vul de vragenlijst in, verspreid deze onder vrienden en collega’s en stimuleer hen om deze ook in te vullen. Wanneer ik voldoende meldingen heb, zal ik een nieuwe, aangevulde kaart opstellen. Beloofd.
